دوازدهم مرداد‌ماه گذشته، گزارشی درباره پرورش تیلاپیا در بافق یزد در «همشهری دو» منتشر شد.
پس از انتشار این گزارش، خوانندگان بسیاری تماس گرفتند تا درباره پرورش این ماهی، شرایط و مجوزهای مربوط به آن بیشتر بدانند. همزمان با انتشار این گزارش، در برخی شبکه‌های اجتماعی و سایت‌ها، گزارش‌هایی درباره آلوده بودن ماهی تیلاپیا به نقل از «فاکس نیوز» منتشر شد که حسابی جنجالی شد و خوانندگان می‌خواستند درباره درستی یا نادرستی آن بدانند. در آن گزارش که ادعا می‌شد ترجمه گزارشی درباره آلودگی ماهی تیلاپیای صادراتی چین به آمریکاست، اشاره شده بود که ماهی تیلاپیا با آب فاضلاب پرورش داده می‌شود یا آنکه ارزش تغذیه‌ای ندارد و در انتها هم آمده بود که این ماهی برای ورود به ایران مجوزهای سازمان محیط‌زیست را ندارد. برای یافتن پاسخ این دو شبهه به سراغ دکتر حسین عبدالحی، معاون توسعه آبزی‌پروری سازمان شیلات ایران که در زمینه پرورش آبزیان از مطلع‌ترین متخصصان ایرانی است و دکتر عیسی گلشاهی مدیرکل دفتر بهبود کیفیت فرآوری و توسعه بازار آبزیان سازمان شیلات رفتیم تا جواب این سؤالات را بگیریم.
معاون توسعه آبزی‌پروری سازمان شیلات ایران از امکان پرورش تیلاپیا می‌گوید
هماهنگ با محیط‌زیست عمل می‌کنیم
آقای دکتر عبدالحی، بهتر است با این سؤال شروع کنیم؛ یکی از مواردی که درباره ماهی تیلاپیا گفته می‌شود اثرات منفی زیست‌محیطی آن است. این گفته را تا چه حد صحیح می‌دانید؟
الان 130کشور جهان دارند تیلاپیا تولید می‌کنند. جالب است بدانید که در سال 2002، 970هزار تن تیلاپیا در جهان تولید شده است ولی آمار فائو نشان می‌دهد که در سال 2012، با رشدی غیرقابل‌باور، تولید تیلاپیا به بالای 4میلیون تن رسیده است که در این میان چین، اندونزی، فیلپین، تایلند، اکوادور و مصر از پیشتازان هستند؛ حتی امارات و عربستان هم دارند تیلاپیا تولید می‌کنند.
این ماهی گونه‌ای است که شرایط تراکم پذیری بالایی دارد و در آب‌های با کیفیت پایین هم تولید می‌شود و می‌توان آن را در تمامی فصول سال تولید کرد، حتی در سیستم‌های بسته مثل سیستم گلخانه‌ای هم می‌توان آن را تولید کرد. خب، آیا این همه کشور به اثرات زیست‌محیطی بی‌توجه بوده‌اند؟ یقینا جواب منفی است. آنها راهکارهایی در پیش گرفته‌اند که تأثیر منفی‌ای به بار نیاورده است.
مثلا چه راه‌حل‌هایی؟
جلوگیری از تکثیر این ماهی در طبیعت و تک جنسیتی کردن آن یکی از مهم‌ترین راهکارهاست. در مورد ماهی تیلاپیا، تکثیر، خیلی سریع اتفاق می‌افتد و این مسئله علاوه بر اثرات زیست‌محیطی‌ای که به آن اشاره می‌شود، باعث می‌شود که از جهت اقتصادی، به مزرعه پرورش ماهی لطمه زده شود و اصلا به همین دلایل اقتصادی بود که روش‌های تک جنسیتی مورد توجه قرار گرفت؛ چون با تکثیر سریع ماهی، تراکم در استخرها به سرعت بالا می‌رود و در چنین شرایطی، ماهی‌ها نمی‌توانند به خوبی تغذیه و رشد کنند. به همین دلیل، از همان سال‌های ابتدایی که موضوع پرورش تیلاپیا به‌صورت گسترده مطرح شد، برای آنکه این کار اقتصادی باشد، بحث تک‌جنسیتی کردن ماهی‌ها هم مطرح شد. به این ترتیب ماهی‌های تک‌جنسیتی‌ای تولید شد که در این مورد، روش‌های مختلفی وجود دارد؛ ازجمله روش هورمونی و سوپر میل.
یکی از مباحثی که در مورد دشواری صدور مجوز پرورش این ماهی در ایران مطرح است، همین قضیه عدم‌اطمینان محیط‌زیست به تک جنسیتی شدن ماهی‌هاست؟
این کار، موضوع چندان شگفت‌انگیز و پیچیده‌ای هم نیست. الان در دنیا همین کار را در مورد قزل‌آلا هم انجام می‌دهند. پرورش تک جنس ماده و‌تری‌پلوئید از لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر است و درباره تیلاپیا هم پرورش تک‌جنسیتی نر پیگیری می‌شود؛ بنابراین در مرحله اول، بحث تک‌جنسیتی کردن یک بحث اقتصادی بوده است و تنها به بحث‌های محیط‌زیستی محدود نمی‌شده. البته طبیعی است که ما در این مورد که ورود یک گونه جدید است، با محیط‌زیست همکاری خیلی نزدیکی داریم و آنها هم به دقت موضوع را بررسی می‌کنند. ما حتی برای دادن بچه ماهی به بخش خصوصی هم با محیط‌زیست هماهنگی می‌کنیم. با این حال، اگر چه در بحث تک‌جنسیتی کردن با قدرت و دقت وارد عمل شده‌ایم و کار به نتیجه قابل‌قبولی رسیده است اما اعتقاد داریم که در مناطقی که به آب‌های داخلی و آب‌های طبیعی راه ندارند، پرورش تیلاپیا مشکلی ندارد.
الان تقریبا 6سال از ورود ماهی تیلاپیا به ایران و پرورش تحقیقاتی آن می‌گذرد. در این سال‌ها پرورش تیلاپیا به سرعت در دنیا رشد پیدا کرده. فکر می‌کنید می‌توانید با محیط‌زیست به نتیجه برسید و این ماهی بالاخره در مناطقی غیراز بافق هم پرورش داده شود؟
با قطعیت در این‌باره نمی‌شود حرف زد. اما احتمال می‌دهیم تا پایان سال بخشی از موضوع حل شود.
آقای دکتر! اما اگر شما و سازمان محیط‌زیست در این زمینه هرچه سریع‌تر کاری انجام ندهید این احتمال وجود دارد که برخی افراد سودجو، ماهی مولد را به‌صورت غیرقانونی وارد کنند و پرورش بدهند.
ما اعتقاد داریم که پرورش این ماهی باید به‌صورت قانونی پیگیری شود چون اگر ما این کار را نکنیم ممکن است به‌صورت زیرزمینی آن را پرورش بدهند، الان ماهی‌های آکواریومی زیادی از کشورهای آسیای جنوب شرقی وارد می‌شود و ممکن است به‌صورت غیرقانونی همراه این ماهی‌ها، ماهی مولد تیلاپیا هم وارد شود و اگر نیاییم به‌صورت قانونی مجوز بدهیم که با گونه‌های تک‌جنسیتی، پرورش صورت گیرد، با توجه به سود اقتصادی این کار، ممکن است ماهی از راه‌های غیرقانونی تکثیر و پرورش داده شود. آن‌وقت است که آن چیزی که از آن می‌ترسیم اتفاق می‌افتد. البته در حال حاضر یک گونه تیلاپیا به‌صورت ناخواسته وارد آب‌های خوزستان شده و در استخرهای ماهیان گرم آبی گزارش شده است.
وظیفه شما به‌عنوان بخش دولتی در این زمینه چیست؟
ما باید دستورالعمل‌ها و قوانین را تدوین کرده و به درستی و با دقت اجرا کنیم. دست بخش خصوصی را هم باز بگذاریم ولی در عین حال همانطور که گفتیم باید پرورش آن را به دقت کنترل کنیم. کشورهای زیادی این کار را کرده‌اند. الان 130کشور دارند تیلاپیا تولید می‌کنند. جالب است که در همین همسایگی خودمان کویت، عربستان و امارات هم دارند این ماهی را تولید می‌کنند. من شخصا خودم از مزارع پرورش تیلاپیا در کویت بازدید کرده‌ام و دیده‌ام که چه سرمایه‌گذاری عظیمی در این زمینه انجام داده‌اند.
درصورت صدور مجوز و تهیه قوانین لازم در این‌باره فکر می‌کنید کدام مناطق ایران مستعد پرورش این ماهی باشند؟
اگر دما به زیر 10درجه برسد، ماهی‌ها دچار مشکل می‌شوند بنابراین نواحی معتدله یا تروپیکال برای پرورش این ماهی مناسب‌تر هستند اما با این حال ما اعتقاد داریم که در خیلی از استان‌های غیرساحلی که به آب‌های طبیعی راه ندارند ما می‌توانیم این ماهی را معرفی کنیم و پرورش بدهیم مخصوصا در جاهایی که آب‌های باکیفیت خوب ندارند و لب شور هستند و این آب‌ها استفاده ندارند.
در حال حاضر و با شرایط موجود، آیا اگر کسی برای پرورش تیلاپیا در بافق درخواست مجوز بدهد می‌تواند امیدوار باشد که پاسخ مثبت بگیرد؟
در بافق ما با مسئولان سازمان محیط‌زیست توافق کرده‌ایم که 3مزرعه وجود داشته باشد؛ بنابراین بعید است که بتوانیم در حال حاضر مجوز جدیدی در این منطقه صادر کنیم ولی متقاضیان زیادی داریم که هم در بافق هستند، هم در یزد و هم در سایر استان‌های غیرساحلی؛ مثلا در قم مزرعه‌ای هست که در حال حاضر کپور پرورش می‌دهد و درخواست داده که آن را به پرورش تیلاپیا تبدیل کنیم اما ما باید منتظر نظر سازمان محیط‌زیست بمانیم تا بعد از آن درباره این موضوع تصمیم بگیریم.
تیلاپیا با سرعتی شگفت‌انگیز دارد به سفره مردم ایران راه پیدا می‌کند. پرورش این ماهی می‌توانست برای افراد زیادی اشتغال ایجاد کند اما به جای آن هر سال داریم میلیون‌ها دلار ارز خارج می‌کنیم.
این حرف درستی است. فقط در سال 92، حدود 6هزار تن فیله تیلاپیا وارد شده است. البته این تنها سؤال شما نیست، سؤال من هم به‌عنوان یک مسئول شیلات این است که چرا ما باید با واردات، برای دیگر کشورها اشتغال ایجاد کنیم، درحالی‌که می‌توانیم برای مردم کشور خودمان امکان اشتغال فراهم کنیم؟ ما اکنون کارشناسان زیادی داریم که می‌توانیم آنها را به سمت پرورش آبزیان و ازجمله تیلاپیا که سود بالایی دارد سوق دهیم. این ماهی بازار جهانی خیلی خوبی هم دارد. بعضی گونه‌های ماهی، مورد علاقه مردم یک منطقه هستند و تنها مردم آن مناطق، این ماهی را می‌پسندند اما تیلاپیا یک ماهی بین‌المللی است؛ یعنی در تمام دنیا بازار دارد و می‌شود آن را صادر کرد و یکی از مهم‌ترین بازارها هم آمریکاست. من معتقدم به جای آنکه ما اکنون از چین تیلاپیا وارد کنیم، می‌توانیم خودمان به صادر‌کننده این ماهی تبدیل شویم و آن را صادر کنیم.
مدیرکل دفتر بهبود کیفیت فرآوری و توسعه بازار آبزیان سازمان شیلات ایران
برای تیلاپیا «حرف» درآورده‌اند
آقای دکتر گلشاهی، نخستین شبهه‌ای که درباره ماهی تیلاپیا مطرح شده، ارزش غذایی آن است و اینکه گفته می‌شود این ماهی برخلاف سایر ماهی‌ها ارزش غذایی لازم را ندارد. آیا چنین مسئله‌ای واقعیت دارد؟
هر کدام از موجودات پرورشی، خصوصیت ذاتی‌ای دارند که این خصوصیت را در پرورش نمی‌توان تغییر داد؛ مثلا ماهی یک خصوصیت ذاتی دارد و مرغ خصوصیت ذاتی دیگری که با تغذیه یا چگونگی پرورش این جانور نمی‌شود آن را تغییر داد اما برخی صفات اکتسابی یا محیطی هستند که می‌شود آنها را با تغذیه تغییر داد؛ مثلا در مورد مرغ، چربی گوشت این حیوان، خصوصیتی دارد که نمی‌توان آن را به ترکیب چربی ماهی از نظر ترکیب اسیدهای چرب تشکیل‌دهنده نزدیک کرد اما مثلا با تغییر در نوع تغذیه مرغ میزان چربی موجود در گوشت آن کم یا زیاد می‌شود.
یکـــــی از خصوصیات ذاتی آبزیان، غنی بودن آنها از اسیدهای چرب خانواده امـــگا 3، در میزان چربی بدنشان است و خصوصیـــت دیگر آنها، نسبت مناسب بالانس اسیدهای چرب امگا3 به امگا 6 است. هردوی این اسیدهای چرب برای بدن ضروری هستند. اسیدهای چرب خانواده امگا3 علاوه بر سایر ارزش‌های تغذیه‌ای، دارای ارزش سلامتی هستند و از انواع بیماری‌های قلبی و عروقی و ناراحتی‌های روانی پیشگیری می‌کنند. ماهی تیلاپیا هم تمامی این مزایا و فواید را دارد.
البته اگر در داخل خانواده ماهی‌ها بخواهیم بحث کنیم، خب واقعیت این است که ماهی تیلاپیا از لحاظ امگا3ممکن است در رده پایین‌تری نسبت به‌گونه‌های خاصی نظیر سالمون یا مکرل قرار بگیرد اما از نظر خصوصیات و ارزش غذایی، تمامی آنچه را که از یک آبزی انتظار داریم به ما می‌دهد.
با این حال مزیت آن نسبت به ماهی‌هایی مثل سالمون، مکرل، کپور و... این است که چربی کمتر و پروتئین بیشتری دارد؛ یعنی کسانی که تحمل غذای چرب را دارند یا به دلایل خاص مثل بیماری‌های قلبی و عروقی باید اسیدهای چرب غیراشباع بیشتری مصرف کنند، می‌توانند از ماهی سالمون استفاده کنند اما کسانی که بیشتر به‌دنبال به‌دست آوردن انرژی حاصل از مصرف پروتئین هستند؛ نظیر ورزشکاران یا افرادی که دوست ندارند چاق بشوند، بهتر است از تیلاپیا استفاده کنند.
توجه به یک مسئله واقعیت را بیشتر روشن می‌کند: از 100گرم انرژی‌ای که از ماهی کپور حاصل می‌شود، 69درصد آن مربوط به پروتئینی است که از مصرف ماهی به‌دست می‌آید و 31درصد دیگر از سوخت‌وساز چربی موجود در آن است اما در تیلاپیا، این نسبت 81درصد از پروتئین و 19درصد از چربی است. این یعنی اینکه نسبت پروتئین در تیلاپیا در مقایسه با ماهی‌های چرب‌تر نظیر کپور بیشتر است که با توجه به قابلیت بالای هضم و جذب پروتئین، این مزیت بسیار مهمی است.
یکی دیگر از موضوعات مطرح شده در شبکه‌های اجتماعی، این است که این ماهی بدون اطلاع و هماهنگی با محیط‌زیست وارد کشور شده است، آیا این موضوع حقیقت دارد؟
به‌نظر می‌رسد از مقررات سوءبرداشت شده است. طبق قوانین، برای ورود گوشت ماهی، فقط سازمان شیلات و سازمان دامپزشکی کشور باید نظر و مجوز بدهند. سازمان حفاظت از محیط‌زیست، دستگاه ناظر بر واردات گوشت ماهی یا کلا اقلام خوراکی نیست، البته برای واردات بچه ماهی تک جنس نر یا واردات مولدین این ماهی، سازمان محیط‌زیست باید نظر بدهد که احتمالا این دو موضوع با هم اشتباه شده است.
موضوع دیگری که شایع شده است این است که این ماهی با فضولات حیوانی تغذیه می‌شود.
در پرورش آبزیان، کود شیمیایی یا کود حیوانی اصلا به‌عنوان غذا استفاده نمی‌شود بلکه در پرورش آبزیان، ما آب را بارور می‌کنیم تا 2 گروه موجودات زنده یعنی «فیتوپلانکتون»ها - گیاهان تک‌سلولی و ریز یا ذره‌بینی- و «زئوپلانکتون»ها - موجودات ریز جانوری که بعضا با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند- افزایش پیدا کنند. ماهی‌ها از این موجودات ریز تغذیه می‌کنند، علاوه بر آن، نکته‌ای که در اکثریت قریب به اتفاق ماهیان پرورشی دیده می‌شود این است که برای پرورش آنها از غذاهای کنستانتره استفاده می‌شود، ماهی تیلاپیا هم با غذاهای کنستانتره تغذیه می‌شود و اصلا موضوع استفاده از فضولات حیوانی و فاضلاب برای پرورش آنها مطرح نیست.
در حال حاضر این ماهی از چین و برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی وارد می‌شود. از آنجا که مردم ایران خاطره بسیار بدی از اجناس چینی دارند، در این مورد هم مسئله چینی بودن این ماهی و آلوده بودن آن مطرح شده است، نظرتان در این‌باره چیست؟
بحث پرورش این ماهی در ایران، موضوعی است که سازمان شیلات دارد با جدیت آن را دنبال می‌کند تا دیگر لازم نباشد از چین یا هر کشور دیگری این ماهی را وارد کنیم. در حال حاضر که این ماهی از چین و ویتنام وارد می‌شود، باید بگویم که ورود آبزیان خوراکی و ازجمله گوشت ماهی با توجه به استانداردهای بسیار سختگیرانه و خاص آن صورت می‌گیرد.
ورود ماهی به کشور در 3 مرحله پیگیری می‌شود؛ مرحله اول، گرفتن گواهی بهداشتی کشور مبدا است؛ یعنی سازمان دامپزشکی چین که گواهی بهداشتی اولیه را براساس استانداردهای فنی و بهداشتی باید صادر کند. در این مورد، بررسی سلامت محصول براساس استانداردهای اروپاست که بسیار سختگیرانه است. در مرحله بعد، نمایندگان محترم ولی فقیه در سازمان جهادکشاورزی، از مزرعه و محل‌های فرآوری آن، بازدیدهای دقیقی انجام می‌دهند و حتی نوع تغذیه این ماهی‌ها هم بررسی می‌شود و آنها نظرشان را از نظر شرعی اعلام می‌کنند. در آخرین مرحله هم سازمان دامپزشکی ایران، علاوه بر کنترل گواهی‌های بهداشتی کشور مبدا، نمونه‌برداری مجددی کرده و محصول را در بدو ورود آزمایش می‌کند و درصورتی که سلامت محصول تأیید شود گوشت ماهی، اجازه ورود پیدا می‌کند. درخصوص مرحله اول و آخر که مسئله بهداشتی در میان است، معیارهای ما همان معیارهای اتحادیه اروپاست که سخت‌ترین مقررات بهداشتی است؛ بنابراین کوچک‌ترین نقطه ابهامی در این زمینه وجود ندارد.
این ماهی نسبت به ماهی‌های دیگر چه مزیت‌های تغذیه‌ای دارد؟
کم چرب بودن، رشد سریع و گیاهخوار بودن این ماهی از فاکتورهایی است که سبب جلوگیری از تجمع احتمالی فلزات سنگین از قبیل جیوه در آن می‌شود که از مزایای این ماهی محسوب می‌شود.
قابلیت مناسب فیله شدن این ماهی هم مزیت دیگر آن است. علاوه بر آن، تیلاپیا نه تیغ دارد نه بو و نه طعم خاص؛ بنابراین خاصیت طعم پذیری بسیار خوبی هم دارد؛ مثلا می‌توان مزه زعفرانی به آن داد، آن را ترش یا شور کرد و با توجه به این خاصیت است که از جهت طعم‌پذیری با مرغ و سایر گوشت‌ها به راحتی رقابت می‌کند.
به‌عنوان آخرین سؤال، فکر نمی‌کنید دلایلی وجود داشته که همزمان با انتشار گزارش‌هایی درباره مزیت‌های پرورش تیلاپیا در ایران، در شبکه‌های اجتماعی نسخه تحریف شده گزارش فاکس نیوز منتشر شد؟
ببینید! من اصل گزارش فاکس نیوز را مطالعه کرده‌ام. در آن گزارش اصلا این موضوعات به این شکل مطرح نیست، البته درباره اینکه آیا در ایران هم اغراض مختلفی برای انتشار چنین گزارشی در شبکه‌های اجتماعی وجود داشته است یا نه، اطلاعی ندارم. موضوع این است که مطلب اصلی - نه تحریف شده- زمانی در فاکس نیوز منتشر شده است که در آن برهه، تولید کننده‌های مرغ اروپا به‌دلیل انتشار گزارش‌هایی درباره مضرات باقیمانده‌های آنتی بیوتیک در مرغ‌ها، به‌شدت تحت فشار بودند. در آن زمان ماهی تیلاپیا از آسیای جنوب شرقی با حجم بالا وارد اروپا می‌شد و مرغدارها به‌شدت ضرر می‌کردند. در این شرایط چنین خبرهایی منتشر شد تا مردم دوباره به سمت مرغ برگردند. البته در کشور ما هم می‌تواند انتشار و تحریف خبر اصلی، به‌صورت مغرضانه انجام شده باشد. درحال حاضر بزرگ‌ترین وارد‌کننده ماهی تیلاپیا در جهان، کشور آمریکاست و اتفاقا بیشتر وارداتش را از چین انجام می‌دهد و حتی اتحادیه اروپا هم با آن معیارهای سختگیرانه، از وارد‌کنندگان این ماهی است. واقعیت این است که همه کشورها برای تأمین امنیت غذایی و جلوگیری از فشار ناشی از تقاضای بالای موادغذایی، نیازمند تولید پروتئین به‌خصوص از نوع حیوانی با قیمت تمام‌شده مناسب هستند و ماهی تیلاپیا یکی از راه‌حل‌های این مسئله است. سرعت افزایش تولید جهانی این ماهی، یکی از امیدهای آینده بشر برای افزایش دسترسی به پروتئین حیوانی سالم و با کیفیت است؛ به‌نحوی‌که پیش‌بینی می‌شود تولید جهانی آن تا سال 2030، یعنی حدود 16سال آینده از 4میلیون تن فعلی به حدود 15میلیون تن برسد.
بـرای عـضویـت در خـبـرنـامـه، پـسـت الکترونیک خود را وارد کنید.
